29.08.2012 Krzyże pokutne. Krzyż od wieków w tradycji chrześcijańskiej jest symbolem, którym oznaczano miejsca związane z czyjąś śmiercią.
Wśród wielu krzyży na szczególną uwagę zasługują kamienne obiekty w kształcie krzyża będące oznakami przebłagania Boga za zbrodnie - najczęściej morderstwa. Występują one w zachodniej Europie, gdzie zachowało się ich kilka tysięcy (ok. 7 tys., w tym ok. 4 tys. w Niemczech). Obszar ich występowania sięga od północy Włoch po Skandynawię. W Polsce mamy ich ok. 600, z czego ok. 580 na Śląsku, zwłaszcza w obszarze lewego dorzecza Odry. Północna granica występowania krzyży sięga po Gubin i Zieloną Górę, wschodnia biegnie po Cieszyn. Na innych obszarach Polski występują sporadycznie, do dziś udało się zinwentaryzować 5 krzyży na terenie woj. lubelskiego, 4 - wielkopolskiego, 3 - zachodniopomorskiego, 3 - świętokrzyskiego i jeden na obszarze Pomorza. Przyjęła się dla nich nazwa krzyży pokutnych lub krzyży pojednania.
Zwyczaj stawiania krzyży pokutnych sięga średniowiecza. Odrzucając prawo zemsty rodowej, dochodzące sprawiedliwości w myśl zasady ?oko za oko?, będące przyczyną sporów rodowych trwających latami i pochłaniających wiele ofiar, z inicjatywy Kościoła rozpoczęto propagować zwyczaj ugody i pojednania między zwaśnionymi stronami. Zyskując poparcie u władców, zwyczaj ten szybko stał się prawem obowiązującym, najpierw w krajach niemieckich - druga połowa XIII w., a później w krajach ościennych (na ziemiach polskich u schyłku XIII w.). Istotą nowego prawa było doprowadzenie do tzw. rozprawy pojednawczej, zapobiegającej zemście i dalszemu rozlewowi krwi. Postępowanie ugodowe między przestępcą lub występującą w jego imieniu rodziną a rodziną ofiary prowadzono w obecności przedstawiciela Kościoła i lokalnej władzy. Jego efektem było zawarcie pisemnej umowy kompozycyjnej (łac. compositio), zwanej także traktatem pojednania lub pokutnym. Dokument precyzował zobowiązania sprawcy zbrodni wobec rodziny zamordowanego, Kościoła i sędziów. Jednym z często występujących w traktatach pojednawczych zobowiązań, które można nazwać materialnym świadectwem pokuty, było osobiste wykonanie przez sprawcę zbrodni lub ufundowanie kamiennego pomnika pokutnego, najczęściej w formie krzyża oraz ustawienia go w miejscu zbrodni lub na grobie ofiary. Oprócz materialnego zadośćuczynienia przewidywano także formę ukorzenia się zbrodniarza w sensie symbolicznym. Po wypełnieniu postanowień umowy następowało pojednanie i sprawca mógł powrócić do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Krzyże pokutne stawiano w miejscu zbrodni, dlatego te, które zachowały swoją pierwotną lokalizację spotykamy najczęściej przy drogach, nad brzegami rzek i w lasach. Wmurowane w ściany kościołów i ogrodzenia cmentarzy, zostały przeniesione tam zazwyczaj w późniejszym okresie, niekiedy jeszcze w dobie średniowiecza. Wiele wolnostojących obiektów zostało jednak zniszczonych.
Krzyże wykonywano z miejscowego surowca (piaskowiec, wapień, zlepieniec, granit, bazalt, porfir, głazy polodowcowe). Ich wysokość waha się od 30 do 250 cm, rozpiętość ramion 30 - 120 cm, grubość 9 - 60 cm, zaś waga 80 - 400 kg. Największy w Europie, a drugi co do wielkości na świecie krzyż pokutny znajduje się w Stargardzie Szczecińskim (Pomorze Zachodnie) - mierzy 3,77 m (ponad ziemię wystaje 2,77 m). Do XIV w. krzyże były proste i pozbawione rytów. Od XV w. zaczęły się pojawiać krzyże z rzeźbieniami narzędzi mordu: mieczy toporów, włóczni, sztyletów, siekier, noży, sierpów, wideł, kuszy. Z rzadszych symboli wymienić należy: łopaty, cepy, kielichy, halabardy, drabinę, a nawet nożyce do strzyżenia owiec. Na niektórych krzyżach widnieją atrybuty zawodu wykonywanego przez ofiarę. Na przełomie XVI/XVII w., wraz z upowszechnieniem pisma, na krzyżach zaczęły pojawiać się informacje gdzie, kto, kiedy, z jakiego powodu i przez kogo został zabity. Nieliczne krzyże mają wyryte znaki heraldyczne.
Rozróżnia się kilka typów krzyży pokutnych, których klasyfikacja jest tylko kwestią umowną. Wśród nich wyróżniamy: a) krzyż łaciński - charakteryzuje się regularnymi, prostymi ramionami umieszczonymi na wysokości 2/3 rzeźby. b) krzyż maltański - jego górna część wraz z ramionami i trzonem, rozchodzi się na zewnątrz i zwęża ku środkowi. c) krzyż św. Antoniego - posiada kształt litery ,,T". d) krzyż grecki - posiada proste, równomiernie rozmieszczone ramiona. e) krzyż barokowy - bogato zdobiony, szczególnie na ramionach. f) krzyże podwójne - posiadały podwójne ramiona. g) krzyże koniczynowe - posiadały zaokrąglone ramiona i ,,głowę" na końcach.
Zwyczaj stawiania krzyży przetrwał do końca XVI w., wtedy to, wydano kodeks karny podpisany przez cesarza Karola V Habsburga. Kodeks ,,Constitutio Criminalis Carolina" został ogłoszony w 1532 r., zawierał nakaz sądzenia i karania zgodnie z panującym prawem narzuconym w kodeksie, co wykluczało możliwość odkupienia kary i pojednania. Pomimo tego, prawo pokutne funkcjonowało na ziemiach śląskich do połowy XVIII w., a w niektórych rejonach jako zwyczaj ludowy przetrwało do połowy XIX w.
Krzyże pokutne są nielicznymi świadkami średniowiecznej przeszłości regionu. Za każdym z nich kryje się lekcja życia - tragiczna historia, dramat, którego niejednokrotnie jedynym świadectwem jest ukształtowana ludzką ręka kamienna bryła. Dziś krzyże pokutne stanowią prawem chronione zabytki i atrakcje turystyczne. Kiedy, więc dane nam będzie mijać po drodze kamienne symbole ludzkich win pochylmy się nad tragedią tak ofiary jak i grzesznika. Może zatrzymując się dłużej przy takim krzyżu odkryjemy jego głębsze przesłanie. Może wówczas łatwiej zrozumiemy, że grzech, który jest ludzkim upadkiem nie musi być końcem, ale początkiem drogi. Drogi trudnej i długiej, bo wymagającej siły powstania i woli pokuty, ale ostatecznie prowadzącej do szlachetnego gestu przebaczenia i pojednania... ks. Marcin Danielczuk |